Ανακεφαλαιωτικές σημειώσεις

Τα δημοτικά τραγούδια συγκαταλέγονται στην παραδοσιακή ποίηση για τους εξής λόγους: πρόκειται για ανώνυμα προφορικά άσματα, που συνέθεσε ο λαός και διαδόθηκαν από στόμα σε στόμα και από περιοχή σε περιοχή με κάποιες παραλλαγές. Τα θέματα που πραγματεύονται σχετίζονται με συλλογικά κοινωνικά βιώματα, όπως είναι τα τραγούδια για το γάμο, τα μοιρολόγια, τα κάλαντα, τα τραγούδια της ξενιτειάς, της αγάπης, τα ιστορικά, ακριτικά, τα κλέφτικα. Ξεχωρίζουν για την ποιότητα, τη δραματικότητα και τον αφηγηματικό τους χαρακτήρα οι παραλογές,  όπως το «Τραγούδι του Νεκρού αδερφού», «Του Γιοφυριού της Άρτας» κ.α. Τα παραδοσιακά μορφικά στοιχεία είναι η διάκριση του ποιήματος σε στροφές, η απλή και παραστατική γλώσσα, χωρίς φόρτο επιθέτων, η νοηματική αυτοτέλεια κάθε στίχου, το κοινό σε όλα μέτρο, δηλαδή ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος. Συχνό είναι επίσης  το δραματικό στοιχείο, όπως φαίνεται από τους διαλόγους, που χρησιμεύουν και για  να προκαλέσουν το ενδιαφέρον και την αγωνία των ακροατών, αλλά και για την προώθηση της δράσης.

Η Κρητική λογοτεχνική παραγωγή της περίοδο της Αναγέννησης (16^ος-17^ος αι)  αντλεί στοιχεία παράλληλα από την παραδοσιακή ποίηση, αλλά και από τη σύγχρονη δυτική λογοτεχνία. Μολονότι, ήταν σύνηθες για την εποχή να διασκευάζουν ένα ξένο πρότυπο, κυρίως ιταλικό, επένδυαν τα έργα με πολλά παραδοσιακά στοιχεία, που μοιάζουν με λαϊκά δημιουργήματα. Τέτοια παραδοσιακά στοιχεία είναι η χρήση  της κρητικής διαλέκτου, το ντόπιο γλωσσικό ιδίωμα, που μιλιέται απαράλλαχτα ως τι μέρες μας. Συναντάμε και εδώ το ιαμβικό μέτρο, το δεκαπεντασύλλαβο στίχο και την εκτεταμένη χρήση της ομοιοκαταληξίας. Εκτός από τα παραδοσιακά στιχουργικά σχήματα εμφανίζονται και άλλα,  όπως το σονέτο, οι τερτσίνες, οι οχτάβες. Ξεχωρίζουν η Ερωφίλη του Γ. Χορτάτση και ο Ερωτόκριτος του Β. Κορνάρου. Και τα δυο έργα έχουν μελοποιηθεί, το πρώτο από το Μάνο Χατζιδάκη (Μεγάλος Ερωτικός, 1972) και το δεύτερο από διάφορους συνθέτες, ενώ αξέχαστη παρέμεινε η ερμηνεία του Ν. Ξυλούρη στο δίσκο του Ν. Μαμαγκάκη  και του Χριστόδουλου Χάλαρη (1976).

Το κίνημα του Ρομαντισμού επηρέασε την ελληνική τέχνη ιδίως στα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους. Ο ρομαντισμός, ευρωπαϊκό καλλιτεχνικό ρεύμα, αντιδρώντας στην ψυχρότητα του νεοκλασικισμού δίνει έμφαση στην έκφραση των συναισθημάτων, ιδίως του ερωτικού, σε σημείο να ατονεί το ενδιαφέρον για τη μορφή. Τα θέματα, που προτιμώνται, σχετίζονται με τους αγώνες για την ελευθερία και την τυραννία (όπως ο «Εθνικός Ύμνος» του Σολωμού, οι «Ωδές του Κάλβου», οι πίνακες Ελλήνων και ξένων ζωγράφων με θέμα την ελληνική Επανάσταση, όπως του Θ. Βρυζάκη, του E. Delacroix). Στο νέο ελληνικό κράτος η ρομαντική ποίηση γράφεται στην καθαρεύουσα, ενώ το ύφος είναι αρκετά πομπώδες. Εκπρόσωποι της Ρομαντικής σχολής των Αθηνών είναι ο Α. Σούτσος, ο Ραγκαβής, ο Ζαλοκώστας, ο Δ. Παπαρρηγόπουλος κ.α. Το κίνημα του Ρομαντισμού μετουσιώνεται πιο δημιουργικά στην Επτανησιακή σχολή με κορυφαίο εκπρόσωπο το Δ. Σολωμό, ο οποίος γράφει στη δημοτική, χρησιμοποιεί τον παραδοσιακό ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, με ομοιοκαταληξία και χωρίς (όπως στο ποίημα «Πόρφυρας»).

Οι υπερβολές του Ρομαντισμού,  το πομπώδες ύφος, η καθαρεύουσα έστρεψαν ορισμένους ποιητές στην αναζήτηση νέων εκφραστικών μέσων και στην επιστροφή στην παράδοση. Η γενιά του 1880 (ή αλλιώς Νέα Αθηναϊκή Σχολή) γραφει στη δημοτική, ενώ επηρεάζεται από το ρεύμα του γαλλικού Παρνασσισμού, που ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τη μορφική επιμέλεια και για συγκεκριμένα στιχουργικά σχήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα 12 παρνασσιακά σονέτα του Παλαμά με τον τίτλο «Πατρίδες».  Την ίδια περίοδο κάνει την εμφάνιση του ο Καβάφης, ένας πρώιμα μοντερνιστής ποιητής. Τα ποίηματα του Καβάφη έχουν ένα πεζολογικό τόνο, δεν χρησιμοποιεί την ομοιοκαταληξία, ενώ δεν δίνει έμφαση στο μέτρο (χαλαρός ιαμβικός ρυθμός). Ακόμη και τα θέματα των ποιημάτων του ξεφεύγουν από τα παραδοσιακά και προσεγγίζουν μια μοντέρνα ευαισθησία. Κάνουν λόγο για αντιήρωες, προβάλλουν με αίσθημα συμπάθειας και κατανόησης τις  ανθρώπινες αδυναμίες, το φόβο της αποτυχίας, το αίσθημα της ανασφάλειας, την εσωστρέφεια και την κοινωνική περιθωριοποίηση.

Με το κίνημα του συμβολισμού πλησιάζουμε περισσότερο στο μοντερνισμό, καθώς ατονεί το ενδιαφέρον για το περιεχόμενο του ποιήματος και ενισχύεται η ασάφεια, εφόσον τα σύμβολα του εξωτερικού κόσμου λειτουργούν ως καθρέφτες των ψυχικών καταστάσεων. Συμβολιστής ποιητής είναι Ο Κ. Χατζόπουλος, ενώ κορυφαίος εκπρόσωπος του νεοσυμβολισμού είναι ο Κ. Καρυωτάκης.

Ο Μοντερνισμός στην ποίηση εμφανίζεται με τη γενιά του 1930 και με το κίνημα του Υπερρεαλισμού. Πρώτο υπερρεαλιστικό έργο είναι η «Υψικάμινος» του Εμπειρικού. Το ποίημα εγκαταλείπει τα παραδοσιακά σχήματα, καθώς καταργεί τη διάκριση σε στροφές, με  την κατάργηση του μέτρου και της ομοιοκαταληξίας και αποσκοπώντας σκόπιμα σε μια νοηματική σκοτεινότητα. Σε κάποια ποιήματα καταργείται η στίξη, ενώ όπου υπάρχουν στίχοι δεν υπάρχει ίσος αριθμός συλλαβών σε κάθε στίχο. Το ρεύμα του μοντερνισμού επηρέασε την ποίηση του Γ. Σεφέρη, του Ο. Ελύτη, του Γ. Ρίτσου, τη μεταπολεμική ποίηση και δεσπόζει μέχρι τις μέρες μας.

Το κρούσος της Αντριανούπολης Ταηδόνια της Ανατολής και τα πουλιά της Δύσης κλαίγουν αργά, κλαίγουν ταχιά, κλαίγουν το μεσημέρι, κλαίγουν την Αντριανόπολη την πολυκρουσεμένη, οπού τήνε κρουσέψανε τις τρεις γιορτές του χρόνου, του Χριστουγέννου για κηρί, και του Βαγιού για βάγια, και της Λαμπρής την Κυριακή για το Χριστός ανέστη.	Κρουσέψανε: ποιητική λέξη, σημαίνει κυριεύσανε, πολυκρουσεμένη Τρεις φορές επαναλαμβάνεται το κλαίγουν για έμφαση και δραματική ένταση Καθημερινές λέξεις: ταχιά, κηρί, Λαμπρή Ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος, χωρίς ομοικοταληξία
Ερωτόκριτος του Κορνάρου Tου Κύκλου τα γυρίσματα, που ανεβοκατεβαίνουν,  και του Τροχού, που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνουν· και του Καιρού τα πράματα, που αναπαημό δεν έχουν, μα στο Kαλό κ' εις το Kακό περιπατούν και τρέχουν· και των Αρμάτω' οι ταραχές, όχθρητες, και τα βάρη,           5 του Έρωτος οι μπόρεσες και τση Φιλιάς η χάρη· αυτάνα μ' εκινήσασι τη σήμερον ημέραν, ν' αναθιβάλω και να πω τά κάμαν και τά φέραν σ' μιά Κόρη κ' έναν Άγουρο, που μπερδευτήκα' ομάδι σε μιά Φιλιάν αμάλαγη, με δίχως ασκημάδι.          1	Ποιητικές λέξεις: Των Αρμάτω’ οι ταραχές, φιλιά αμάλαγη, αναθιβάλω Καθημερινές λέξεις: ανεβοκατεβαίνουν, Τροχού, αναπαημό, περιπατούν και τρέχουν, μπερδευτήκα Ιαμβικό μέτρο, δεκαπεντασύλλαβος στίχος  Ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία
Η ανία του Δ. Παπαρρηγόπουλου  Ώ φύσις, ήτις ανθηρά αναγεννάσαι πάλιν, Πού είναι ήδη αι στιγμαί αι ευτυχείς εκείναι; Aπεκοιμήθην ασφαλής παρά την σην αγκάλην, Πού είναι η καρδία μου, ο έρως μου πού είναι,  Kαι η ελπίς, ο σύντροφος της εποχής εκείνης, Aφού απενεκρώθησαν και όνειρα και πόθοι, Ως η Nιόβη, έκπληκτος, βωβή εκ της οδύνης, Eκάλυψε το πρόσωπον αυτής, απελιθώθη.	Ύφος: πομπώδες (προσφώνηση: Ω φύσις), ρητορικές ερωτήσεις Γλώσσα: καθαρεύουσα, π.χ. φύσις, στιγμαί, απεκοιμήθην κ.α. Λυρισμός Ποιητικές λέξεις: έρως, απενεκρώθησαν, οδύνη Ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος Πλεχτή ομοιοκαταληξία Η Νιόβη: μυθικό σύμβολο της αιώνιας θλίψης (πέθαναν όλα τα παιδιά της και μεταμορφώθηκε σε βράχο)
Ρόδου Mοσκοβόλημα         Παλαμάς Kωστής Eφέτος άγρια μ' έδειρεν η βαρυχειμωνιά που μ' έπιασε χωρίς φωτιά και μ' ηύρε χωρίς νιάτα, κι ώρα την ώρα πρόσμενα να σωριαστώ βαριά στη χιονισμένη στράτα. Mα χτες καθώς με θάρρεψε το γέλιο του Mαρτιού και τράβηξα να ξαναβρώ τ' αρχαία τα μονοπάτια, στο πρώτο μοσκοβόλημα ενός ρόδου μακρινού μού δάκρυσαν τα μάτια. (από τα Άπαντα, E΄, Μπίρης χ.χ.)	Ποιητικές λέξεις: Πρόσμενα, με θάρρεψε, μοσκοβόλημα ενός ρόδου Καθημερινές: έδειρεν, σωριαστώ, το γέλιο Χιονισμένη στράτα: γηρατειά Ρόδο: συμβολίζει τα νιάτα Λυρικό στοιχείο: έντονη συγκίνηση, υποκειμενικό στοιχείο
[Και θαμπό ήρθε το βράδυ]              Χατζόπουλος Κωσταντίνος Και θαμπό ήρθε το βράδυ και θλιμμένο και αχνό― Σου είναι ο πόνος μου χάδι κι ας θαρρής δεν πονώ. Και το θρύλο σού λέει σιγαλά του βραδιού, και το λέει και κλαίει σαν αχός τραγουδιού, σαν καμπάνα που σπάζει με αργό θρήνο σιγό και στο δρόμο με κράζει, και σε κράζω κι εγώ. (από Τα ποιήματα, Νεοελληνική Βιβλιοθήκη-Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 1992)	Ποιητικές λέξεις; Σιγαλά, αχός, αχνό, σιγό Καθημερινές λέξεις: καμπάνα, σπάζει, βράδυ Λυρικό στοιχείο Πλεχτή ομοιοκαταληξία Τροχαϊκός ρυθμός Υποβλητικότητα, μουσικός τόνος Καμπάνα: σύμβολο λατρείας και πένθους
Θρυλικόν Ανάκλιντρον       Εμπειρίκος Aνδρέας O ειρμός του ποταμού διεκόπη. H συνοχή όμως του τοπείου είταν τόση που και ο ποταμός κυλούσε. Mέσα από τα φύλλα των αγρών προς το γεφύρι που χτυπούσε ο ήλιος τα σπαρτά τα λευκά στήθη τα λουλούδια μέσα στα διάφανα πουκάμισα που ακκουμπούσαν στα χαράματα τα κορίτσια σκύβαν γυμνά ή σχεδόν γυμνά να συνθλίψουν και να χαϊδέψουν γενικά τα σώματά τους και τα σώματα των ανθών. O περιφερειακός δρόμος του έγινε δρόμος ολοκλήρου πόλεως και το ποτάμι που την χωρίζει σε έξη μέρη αγκαλιάζει την ώρα που συνελήφθη το τοπείο στα δάχτυλα του πεπρωμένου. (από την Yψικάμινο, Άγρα 1980)	Ποιητικές λέξεις: ανθών Αντιποιητικές λέξεις: ειρμός, συνοχή, συνθλίψουν, περιφερειακός Εκτός από κάποιες τελείες απουσιάζουν άλλα σημεία στίξης Νοηματική ασάφεια Τολμηροί συνδυασμοί λέξεων και μεταφορές